1961/15. POLSKIE KOWALSTWO ARCHITEKTONICZNE, Bogusław Kopydłowski, [recenzja]

Biuletyn Historii Sztuki XXIII 1961, nr 1, s.71-74, il 1-3.

B. Kopydłowski, Polskie kowalstwo architektoniczne, opr. fotograficzne M. Kopydłowski, Warszawa 1958; s. 20, i. 262. Publikacja recenzowana była przez T. Ruszczyńską („Kwartalnik Hist. Kult. Materialnej”, VII (1959) nr 1, s. 156-61) oraz R. Reinfussa („Polska Sztuka Ludowa”, XII (1958) nr 3, s. 180-81).

Wśród nielicznych publikacji poświęconych polskiemu rzemiosłu artystycznemu korzystnie wyróżnia się albumowe wydawnictwo poświęcone kowalstwu, opatrzone krótkim tekstem pióra Bogusława Kopydłowskiego, w opracowaniu fotograficznym Mirosława Kopydłowskiego. Słowa uznania należą się przede wszystkim Autorowi zdjęć; bogaty zbiór 262 fotografii wskazuje na duże umiejętności wykonawcy, który umiał połączyć ujęcie dokumentarne z artystycznym, oddając trafnie walory zabytkowych okuć i krat. Natomiast zakres publikacji, wybór materiału i datowanie nasuwają pewne uwagi.

Publikacja nosi tytuł Polskie kowalstwo architektoniczne – określenie to chyba nie jest ani logiczne ani przyjęte w historii sztuki. Jeśli rozumieć pod nim wyroby spełniające jakąś rolę w architekturze, to bezpodstawne jest uwzględnienie np. okutych skrzyń czy okuć drzwiowych. Słuszniej było by posłużyć się przyjętym określeniem „kowalstwo artystyczne”.

Wątpliwości nasuwające się w związku z tytułem publikacji utrudniają ocenę wyboru materiału. Pierwszym wrażeniem jest stosunkowo wszechstronne wyczerpanie zagadnienia, uwzględnienie zabytków różnego rodzaju i z terenu całej Polski, w znacznym stopniu niepublikowanych. Pominięte jednak zostały niektóre środowiska artystyczne, jak np. lwowskie, mogące się wykazać wybitnymi dziełami kowalstwa.

Brak także wyrobów wchodzących w zakres sztuki ludowej, łatwy do uzupełnienia ze względu na istniejące na ten temat publikacje^[1]R. Reinfuss, Polskie ludowe kowalstwo artystyczne, ,,Polska Sztuka Ludowa”, VII (1953), nr 6, s. 348-76.

. Pominięto również niektóre obiekty, jak np. kraty otaczające chrzcielnice, występujące często na Śląsku czy Pomorzu Zachodnim. Jeśli zdecydowano się na publikację okutych skrzyń, należało uwzględnić nie tylko średniowieczne, ale i powstałe w okresie renesansu czy baroku. Szkoda także, że nie pomyślano o wyróżniających się niejednokrotnie bogactwem form kutych, ażurowych krzyżach wieńczących fasady kościołów i wież. Łączność tego rodzaju zabytków z architekturą nie ulega przecież wątpliwości.

Podział materiału przeprowadzono w albumie dość mechanicznie na drzwi okute, drzwi kute i kraty. Zatarta została w ten sposób rola poszczególnych środowisk i warsztatów, których wydobycie mogłoby stanowić przewodnią myśl badań.

Kilka uwag poświęcić wypada datowaniu obiektów. Omyłkowo zapewne znalazły się tu kraty w loggi arkadowej kaplicy grobowej rajcy krakowskiego Antoniego Fronckowicza i Anny Lodwigowej przy kościele Mariackim, uznane za renesansowe; w rzeczywistości powstały one nie w w. XVI, a w bieżącym stuleciu w czasie prac restauracyjnych^[2]Stare kraty widoczne są na wykonanej przez J. Kriagera fotografii kościoła Mariackiego od strony apsydy (odbitka w posiadaniu Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie).. Podobnie datowanie krat okiennych w przybudówkach przy tymże kościele przesunąć należy z w. XVI na XIX. Przybudówki te wzniesione zostały w latach 1834-35 przez Tomasza Niemczykiewicza^[3]Katalog zabytków sztuki w Polsce, Miasto Kraków 11. Śródmieście. Budowle sakralne, (maszynopis w Inst. Hist. Sztuki UJ oraz Inst. Sztuki PAN w Warszawie).

a przeniesienie krat nie wchodzi tutaj raczej w rachubę ze względu na ścisłe dostosowanie do otworów okiennych oraz zachowanie się kilku identycznych egzemplarzy. Skorygować też trzeba określenie czasu powstania koszowych krat osłaniających okna przybudówki przyległej od zach. do krużganków dominikańskich w Krakowie; nie są one barokowe z w. XVIII. lecz wykonano je z końcem w. XIX po wzniesieniu w r. 1884 przez arch. Z. Hendla nowej furty i korytarza prowadzącego od zachodu do krużganków^[4]Por. S. T. (Tomkowicz), W sprawie konserwacji zabytków sztuki i przeszłości, ,,Kalendarz krakowski Józefa Czecha na rok 1895” s. 60.

. Zbyt dokładnie określono czas powstania okuć (il. 17-23); data wzniesienia kościoła, na czym w większości wypadków opierał się autor, nie zawsze może być tu miarodajna. W innych wypadkach natomiast nie wzięto pod uwagę dziejów kościoła, np. datowanie okuć zachodnich drzwi kościoła św. Krzyża w Krakowie na 2 poł. w. XIV jest o tyle nieścisłe, że ukończenie nawy określa się na ok. r. 1400^[5]T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, wyd. II Kraków 1969, s. 125.

. Wątpliwości budzi także datowanie na początek w. XVI okutych drzwi wiodących do skarbca kościoła dominikanów. Drzwi te opatrzone są zamkiem o gotyckim szyldzie z datą 1585, której nie przeczy styl okuć. Z kolei czas powstania drzwi w portalach fasady kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie należy przesunąć z końca XVI w. na 1 ćw. XVII w. ze względu na to, że budowę kościoła rozpoczęto wprawdzie w r. 1597. ale ok. 1604 przerwano i rozebrano wzniesione mury^[6]A. Bochnak, Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie i jego rzymski pierwowzór oraz architekt królewski Jan Trevano, „Prace Kom. Hist. Sztuki”, IX (1948), s. 89-101.

. Podobnie drzwi w wejściu głównym krakowskiego kościoła paulinów na Skałce powstały nie w w. XVII (obecny kościół zbudowany został w latach 1734-42), ale w r. 1743 a wykonał je Franciszek Vogt^[7]J. Lepiarczyk, Wiadomości źródłowe do dziejów budowy i urządzenia barokowego kościoła na Skałce w Krakowie (maszynopis w posiadaniu autora).. Datowanie kraty w przyziemiu wieży ratuszowej w Krakowie na 2. poł. w. XIV wydaje się niesłuszne, bo wprawdzie wieża powstała w tym okresie, ale obramienie okna wykazuje formy późnogotyckie, z końca w. XV.

Podane zastrzeżenia upoważniają do wysunięcia postulatu, aby w przyszłości tego rodzaju albumowe wydawnictwo poprzedzone zostało naukową publikacją a w albumie nie brakło podstawowej literatury przedmiotu.

Korzystając ze sposobności warto jeszcze wymienić kilka nieopublikowanych dotychczas zabytków kowalstwa artystycznego, które można by umieścić w nowym wydaniu albumu.

Za przykład posłużyć mogą gotyckie, okute drzwi do zakrystii w kościele parafialnym w Złotym Potoku (pow. częstochowski), wg tradycji przeniesione z zamku w Ostrężniku^[8]P. Maliszewski, A. Małkiewicz, Powiat częstochowski, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, Woj. katowickie (maszynopis w Ins. Hist. Sztuki UJ oraz Inst. Sztuki PAN w Warszawie).

. Wyróżniają się one swobodną kompozycją oryginalnej dekoracji, na którą składają się łuki i mandorle utworzone z przeplatających się listew, wypełnione drobniejszymi motywami, jakimi wykańczano zazwyczaj ozdobne okucia zawiasów gotyckich. Drzwi te uważać można za jeden z cenniejszych zabytków późnogotyckich kowalstwa. Drugim nieznanym, gotyckim zabytkiem są kute drzwi, do niedawna mieszczące się w zabudowaniach dworskich okute pasami w skośną kratę, z rozetami w polach, herbem Junosza i datą 1523 r. w domu przy ul. Kanoniczej 7 w Krakowie, powstałe z fundacji kanonika Jana Karnkowskiego^[9]A. Nowakowska, Dom przy ul. Kanoniczej L. 7 w Krakowie (dokumentacja naukowa, maszynopis w posiadaniu Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie oraz w Inst, Hist. Sztuki UJ).. Z licznych XVII-wiecznych zabytków kowalstwa dość bogato reprezentowanych w albumie (za wyjątkiem kutych drzwi) warto opublikować kuty balkon na fasadzie kościoła wizytek w Krakowie, wykonany przez Jerzego Tyttla (zachowany kontrakt z r. 1696 w arch. ss. wizytek w Krakowie^[10]Odpisu kontraktu użyczył mi Olgierd Zagórowski.). Ganek ten, jeden z nielicznych zabytków tego rodzaju, należy do większego zespołu dzieł kowalstwa w tymże kościele i klasztorze (szereg kutych drzwi barokowych na dobrym poziomie artystycznym). Wreszcie już z pogranicza sztuki ludowej godzi

się wspomnieć o dwóch zabytkach: okutych drzwiach spichlerza w Chłopiatynie (pow. hrubieszowski) powstałych zapewne w w. XVIII^[11]T. Chrzanowski, M. Kornecki, J. Samek, Powiat hrubieszowski, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, woj. lubelskie (maszynopis w Inst. Sztuki PAN). oraz podobnym obiekcie w zabudowaniach plebańskich w Golcowej (pow. brzozowski, woj. rzeszowskie), gdzie zachowały się w nowszym budynku odrzwia pochodzące z r. 1787, z ozdobnie okutymi drzwiami^[12]M. Kornecki, J. Samek, Powiat brzozowski, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, woj. rzeszowskie (maszynopis w Inst. Sztuki PAN w Warszawie). (okucia te przeniesione zostały ostatnio do Muz. w Rzeszowie).

Nie jest celem powyższych uwag mnożenie wiadomości o nieopublikowanych dotychczas zabytkach polskiego kowalstwa artystycznego. Przytoczone przykłady mogą jednak służyć za dowód, że dalecy jeszcze jesteśmy od pełnej i rzetelnej syntezy.

 

Jan Samek