1958/5. STAN ZABYTKÓW POWIATU WODZISŁAWSKIEGO,

wspólnie z M. Korneckim, Ochrona Zabytków XI 1958, zeszyt 3-4, s. 264-268, il. 1-5.

Powiat wodzisławski, utworzony w wyniku nowego podziału administracyjnego w roku 1954,[1]Objazdu powiatu dokonano w związku z inwentaryzacją zabytków województwa katowickiego, podjętej z inicjatywy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w porozumieniu z Państwowym Instytutem Sztuki … Continue reading obejmuje południową część dotychczasowego powiatu rybnickiego , powiększoną przez dodanie kilku gromad z dawnego powiatu raciborskiego, oraz gromadę Bzie, przyłączoną z powiatu pszczyńskiego. Obszar powiatu jest silnie zurbanizowany w związku z istniejącym na części terenu i poważnie rozwijającym się przemysłem. Poszczególne miejscowości połączone są dość gęstą siecią komunikacyjną – drogową i kolejową.

Objazd zabytków powiatu dokonany we wrześniu ubiegłego roku ujawnił daleko idące zmiany w porównaniu ze stanem przedwojennym , znanym ze wzmianek w publikacjach[2]O zabytkach na omawianym terenie informują przede wszystkim: H. Lutsch, Verzeichniss der Kunstdenkmaeler der Provinz Schlesien IV, Reg. Bez. Oppeln, Breslau 1894; Dobrowolski, Sztuka województwa … Continue reading. Przede wszystkim znaczne ubytki zanotować można w dziedzinie sakralnego budownictwa drewnianego[3]Z końcem w. XIX istniały prócz zachowanych obecnie, kościoły w miejscowościach: Bzie Zameckie, Godów, Lubomia, Marklowice, Mszana, Moszczenica, Rogów, Skrzyszów, Syrynią (Lutsch . j.w.). … Continue reading. Na krótko przed ostatnią wojną spłonął kościół w Moszczenicy z XVI wieku w jesieni roku 1939 rozebrany został kościół w Skrzyszowie pochodzący zapewne z XVI wieku. Jako trzeci, padł ofiarą pożaru w czasie okupacji w 1942 roku kościół w Bziu Zameckim, również z tego czasu. Obecnie zachowało się

Ryc. 280. Łaziska , pow. wodzisławski — kościół drewniany, widok od wschodu. Stan w 1957 r.

Ryc. 280. Łaziska , pow. wodzisławski —kościół drewniany,
widok od wschodu. Stan w 1957 r.

Ryc. 282. Połomia, pow. Wodzisławski - kościół drewniany , widok od wschodu. Stan w 1957 r.

Ryc. 282. Połomia, pow. Wodzisławski – kościół drewniany , widok od wschodu. Stan w 1957 r.

jeszcze tylko pięć kościołów drewnianych, a to: w Łaziskach z pierwszej połowy XVI wieku (ryc. 280) Połomii z roku 1575 (ryc. 282), Ruptawie sprzed roku 1620, Jedłowniku z pierwszej połowy XVII wieku oraz Nieboczowych z XVII wieku(?). Niestety, z wyjątkiem Łazisk, obiekty te znajdują się w stanie silnego zniszczenia. Zagrożenie zachowanych jeszcze budowli zaistniało na skutek wzniesienia w wymienionych miejscowościach nowych, murowanych kościołów, opuszczenia starych , a z kolei braku bieżącej konserwacji tych ostatnich. Przeprowadzenia natychmiastowych prac konserwatorskich wymaga nieużytkowany dla celów kultu kościół w Połomii,

szczególne niebezpieczeństwo dla tego obiektu stanowi zagrzybienie, w obecnej chwili poważnie już zagrażające budynkowi. Podobnie opuszczone i zniszczone są kościoły w Jedłowniku i Ruptawie. Ten ostatni zasługuje także na uwagę ze względu na zachowaną w znacznych partiach dawną polichromię wnętrza z XVII wieku, widoczną fragmentarycznie ponad późniejszymi sklepieniami pozornymi, oraz za ołtarzem głównym. Dekoracja ta, złożona ze scen figuralnych i motywów roślinnych wymaga dokładnego przebadania i odpowiedniej konserwacji. Zupełnie pozbawiony opieki ze strony dawnego użytkownika jest kościół w Nieboczowych o wnętrzu zdewastowanym i prawie całkowicie pozbawionym  wyposażenia. Z wymienionych budynków jedynie kościół w Łaziskach jest używany dla celów kultu , jako kościół filialny.

Wzmiankowane powyżej kościoły należą do czołowych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego na Górnym Śląsku. W oparciu o tradycyjny plan wykazują one rozmaitość ukształtowania przestrzennego, i bogactwo szczegółów, które stanowią o indywidualnym charakterze poszczególnych zabytków. Ewentualność zniszczenia któregokolwiek z tych zabytków byłaby więc nieodwracalną stratą dla zabytkowej architektury drewnianej Śląska.

Z zagadnieniem zagrożenia zabytków sakralnych łączy się problem szybkiego zanikania drewnianego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego. Jak wykazał objazd, zabytki tego rodzaju nie istnieją tu już prawie zupełnie. Nie odnaleziono ani jednej chałupy drewnianej wykazującej cechy zabytkowe, a nieliczne zanotowane stodoły wieloboczne nie należą do cenniejszych przykładów tego typu[4]Wyniki inwentaryzacji sąsiedniego powiatu pszczyńskiego wykazały istnienie jeszcze kilkudziesięciu wielobocznych stodół z w. XVIII i XIX, niejednokrotnie o dużej wartości zabytkowej. … Continue reading. Odosobnionym zabytkiem w powiecie okazał się spichlerz przy należny do domu nr 58 w Pszowie, zrębowy, o ścianach wyprawionych gliną, należący do typu, znanego z terenu powiatów głubczyckiego i raciborskiego. Ze zjawiskiem zanikania budownictwa drewnianego łączy się analogiczny problem w dziedzinie murowanego budownictwa wiejskiego. Przykładem tu może być fakt opuszczenia znajdującej się do niedawna w dobrym stanie plebanii w Połomii, wzniesionej w roku 1811 (ryc. 281). Wobec faktu, iż zabytki architektury murowanej na terenie powiatu wodzisławskiego zachowały się nielicznie, zagrożenie tego budynku nie powinno być w żadnym wypadku tolerowane[5]Do ważniejszych zabytków architektury murowanej zaliczyć należy kościół odpustowy w Pszowie (1743 – 6), kościół w Jastrzębi Górnej (1825), oraz nieznany dotychczas zespół folwarczny w … Continue reading. Omówionej sytuacji towarzyszy proces przepadania zabytków

Ryc. 281. Połomia, pow. Wodzisławski – dawna plebania . Stan w 1957 r.

ruchomych, stanowiących pierwotne wyposażenie wnętrza starych kościołów. Zjawisko to ma przebieg wielotorowy. Z jednej strony w wypadku zniesienia dawnego kościoła następowało zniszczenie pierwotnego wyposażenia, które jako nie przydatne do nowoczesnych wnętrz, po tymczasowym użytkowaniu usuwano. W rezultacie z reguły wnętrza nowych kościołów w powiecie nie zawierają prawie zupełnie zabytkowych sprzętów. Odosobnionym przykładem jest tu Skrzyszów, gdzie w nowym kościele zachowały się dawny ołtarz główny z około 1600 roku, obecnie używany jako boczny, a z szeregu rzeźb dwa posągi ewangelistów z XVIII wieku, wyróżniające się dużą wartością artystyczną.

Na ilości zabytków ruchomych w terenie niekorzystnie odbiła się również przeprowadzona przed wojną akcja przenoszenia cenniejszych obiektów do Muzeum Śląskiego, gdzie znalazły się zabytki przede wszystkim z zakresu plastyki cechowej, a to z miejscowości Bzie Zameckie, Jedłownik , Marklowice, Moszczenica, Połomia , Ruptawa , Skrzyszów[6]T. Dobrowolski, Rzeźba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim , Katowice 1838.. W rezultacie w zakresie plastyki gotyckiej na obszarze obecnego powiatu wodzisławskiego zachowały się jedynie nieliczne obiekty:

  1. Fragmenty tryptyku z początku XVI wieku w Łaziskach, z którego zachował się posąg Matki Boskie j z Dzieciątkiem, wprawiony obecnie w barokowy ołtarz główny, oraz luźne skrzydła z płaskorzeźbami czterech świętych dziewic na awersach i malowidłami z postaciami świętych na rewersach. Niezależnie od nasuwającej się konieczności przeprowadzenia konserwacji tryptyku (posąg Madonny wykazuje znaczne uszkodzenia), również silnie zniszczone są malowidła na rewersach skrzydeł, – należałoby postulować zestawienie istniejących części, co
    Ryc. 277. Łaziska, pow. wodzisławski - fragmenty tryptyku z pocz. XVI w.

    Ryc. 277. Łaziska, pow. wodzisławski – fragmenty tryptyku z pocz. XVI w.

    pociągnęłoby za sobą rekonstrukcję szafy dla części środkowej(ryc. 277).

  2. Posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościele filialnym w Gołkowicach, z początku XVI wieku.
  3. Niepublikowana dotychczas rzeźba św. Anny Samotrzeciej w kapliczce przydrożnej w Kokoszycach. Rzeźba ta pochodząca zapewne z początku XVI wieku, wyróżnia się od obiektów o podobnej ikonografii przedstawieniem w półfigurze, co sugeruje pochodzenie z predelli rzeźbionego tryptyku (ryc. 278).

    Ryc. 278. Kokoszyce, pow. Wodzisławski - rzeźba św. Anny Samotrzeciej, stan w 1957 r.

    Ryc. 278. Kokoszyce, pow. Wodzisławski – rzeźba św. Anny Samotrzeciej, stan w 1957 r.

Stosunkowo licznie zachowały się zabytki złotnictwa, przeważnie pochodzące jednak z wieku XVIII; na szczególną uwagę zasługuje monstrancja w kościele parafialnym w Mszanie pochodząca z około roku 1700, wyróżniająca się spośród innych zabytków. Z nielicznych wcześniejszych obiektów, obok znanego kielicha w Wodzisławiu, warto wymienić niepublikowane dotychczas gotyckie kielichy w kościele w Jedłowniku , pochodzące z XV wieku oraz w Bziu Zameckim z wieku XVI.

Wyniki objazdu upoważniają do wysnucia ogólniejszych wniosków. Omawiany teren należy do stosunkowo dobrze zagospodarowanych, o rosnącym stopniu zamożności. Rozwój ten zaznaczył się ujemnie na stanie zabytków. W przeciwieństwie do zdania, iż ogólnie zły stan zabytków w Polsce jest wynikiem trudności gospodarczych, tu zaobserwować możemy przyspieszenie zniszczenia zabytków na skutek ożywienia ruchu budowlanego. Znamiennym przykładem tu może być rozebranie na terenie powiatu nawet neogotyckich kościołów murowanych, by na ich miejsce wznieść nowe, okazalsze i bardziej „nowoczesne”, wraz z całkowitym nowym wyposażeniem[7]Po r . 1945 rozebrano kościoły w Gorzycach i Rogowie (uszkodzone w czasie działań wojennych) . Warto również wskazać na fakt, iż w związku z wzniesieniem w r . 1929 nowego kościoła w … Continue reading. Brak należytej opieki nad zabytkami wynika niewątpliwie z trwającego wciąż braku uświadomienia szerszych mas społeczeństwa o konieczności ochrony zabytków. Należy się obawiać, iż analogiczny stan rzeczy zaistnieje w niedługim czasie także na innych terenach. Najważniejszym postulatem byłoby więc wzmożenie propagandy ochrony zabytków kultury, przy użyciu wszelkich stojących do dyspozycji środków. Dla powiatu wodzisławskiego byłoby najpilniejszą sprawą poza zabezpieczeniem zagrożonych zniszczeniem budowli, znalezienie dla opuszczonych zabytków odpowiedniego użytkowania, zapewniającego na przyszłość należytą ochronę.

Kornecki i J. Samek

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

1 Objazdu powiatu dokonano w związku z inwentaryzacją zabytków województwa katowickiego, podjętej z inicjatywy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w porozumieniu z Państwowym Instytutem Sztuki – wykonywanej przez Zespół Dokumentacyjny przy Katedrze Sztuki Nowożytnej U. J.
2 O zabytkach na omawianym terenie informują przede wszystkim: H. Lutsch, Verzeichniss der Kunstdenkmaeler der Provinz Schlesien IV, Reg. Bez. Oppeln, Breslau 1894; Dobrowolski, Sztuka województwa śląskiego, Katowice 1933.
3 Z końcem w. XIX istniały prócz zachowanych obecnie, kościoły w miejscowościach: Bzie Zameckie, Godów, Lubomia, Marklowice, Mszana, Moszczenica, Rogów, Skrzyszów, Syrynią (Lutsch . j.w.). Wygląd niektórych z tych zabytków nie jest znany z uwagi na brak ilustracji w publikacjach (ryc.279).

 

4 Wyniki inwentaryzacji sąsiedniego powiatu pszczyńskiego wykazały istnienie jeszcze kilkudziesięciu wielobocznych stodół z w. XVIII i XIX, niejednokrotnie o dużej wartości zabytkowej. Większość tych zabytków jest niestety zagrożona bezpośrednio rozbiórką.

5 Do ważniejszych zabytków architektury murowanej zaliczyć należy kościół odpustowy w Pszowie (1743 – 6), kościół w Jastrzębi Górnej (1825), oraz nieznany dotychczas zespół folwarczny w Grabówce z p o c z. w. XIX.
6 T. Dobrowolski, Rzeźba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim , Katowice 1838.
7 Po r . 1945 rozebrano kościoły w Gorzycach i Rogowie (uszkodzone w czasie działań wojennych) . Warto również wskazać na fakt, iż w związku z wzniesieniem w r . 1929 nowego kościoła w Radlinie , rozebrano murowany barokowy z r. 1737.

Otagowano , , , , , , , , , , , , , , , , .Dodaj do zakładek Link.

Możliwość komentowania została wyłączona.